به گزارش پایگاه خبری آمادای، بهره وری کشاورزی در هر کشوری در ارتباطی نزدیک و تنگاتنگ با کیفیت و عمق خاک زراعی آن کشور قرار دارد و به جرات می‌توان گفت که هر کشوری دارای منابع خاک غنی تر، حاصلخیزتر و فراوان تری باشد و از آن به بهترین و مناسب‌ترین وجه، بهره برداری کند، ثبات، پایداری، امنیت و رفاه خود را تضمین کرده است.

اگرچه از نظر علمی، خاک را جزو منابع طبیعی تجدید شونده قرار داده اند، اما با توجه به روند کند تشکیل، در عمل جزو منابع طبیعی غیرقابل تجدید به شمار می‌آید.ثروتی که برای تشکیل تنها یک سانتی متر از آن به ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ سال زمان نیاز است.

علی رغم اهمیت حیاتی خاک برای ادامه بقای آدمی، معضلی جدی آن را تهدید می‌کند و آن چیزی نیست جز پدیده فرسایش، فرسایش خاک را می‌توان به عنوان بحرانی جدی تلقی کرد.

خاک در کشتزار‌ها، پارک‌ها، جنگل‌ها و هر جا که حیاتی جریان دارد، یافت می‌شود، نه به خوبی آن را شناخته ایم و نه به اندازه کافی به اهمیتش پی برده ایم. خاک، ثروتی است که فرسایش، این عنصر ارزشمند و گران بها را به یغما می برد .

۹۵ درصد غذای ما از خاک تامین می‌شود و البته این تنها یکی از محاسن خاک است. تعداد میکروارگانیسم‌های موجود در یک قاشق چای‌خوری خاک از تعداد کل انسان‌های روی زمین بیشتر است و در واقع ما به معنای واقعی کلمه از خاک دارو می‌گیریم.

آدام اسمیت، پدر علم اقتصاد نوین، خاک را بزرگ‌ترین منابع ثروت هر کشور برمی‌شمارد و سعادت و بدبختی هر ملتی را در گرو نحوه مدیریت و بهره‌برداری از منابع خاک دانسته است. اما هر روز که می‌گذرد، این کیمیای ارزشمند را بیشتر از دست می‌دهیم.

گاهی خاک با جریانات آب همراه می‌شود و در نهایت سر از بستر‌های شوری مثل دریا در می‌آورد که به آن فرسایش آبی گفته می‌شود.یا این که باد، باعث جابه‌جا شدن ذرات خاک می‌شود و منبع غنی خاک از دسترس خارج شده و خاک فقیر برجای می‌ماند که این را هم فرسایش بادی می‌گویند.

اما ماجرا فراتر از عوامل طبیعی مثل آب و باد است، گاهی به دلیل دخالت‌ها و ندانم‌کاری‌های بشر از جمله قطع درختان، چرای بی‌رویه دام‌ها، تبدیل زمین‌های شیب‌دار به اراضی کشاورزی، توسعه طرح‌های عمرانی مثل ساخت جاده یا پتروشیمی بدون توجه به نکات مهندسی مرتبط با فرسایش، شاهد از دست رفتن این سرمایه عظیم هستیم.

به گفته کارشناسان، ایران یکی از هفت کشور آسیایی است که بیشترین میزان فرسایش خاک در جهان را دارد و بنا بر آمار سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور، میزان فرسایش خاک در کشور ما حداقل ۳ برابر شاخص‌های جهانی است.در این خصوص با مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان گفت‌وگویی انجام شد.

اسفندیار خزایی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان گفت: متوسط فرسایش خاک در این استان سالانه ۱۰ تا ۲۰ تن در هکتار است که البته این میزان متغیر است.

او افزود: تداخل‌های انسانی، شیب زمین، نوع بارندگی، شدت بارندگی و شرایط توپوگرافی منطقه از عوامل مهم تشدید فرسایش خاک هستند.

خزایی ادامه داد: استان همدان به منظور دریافت یک سری داده‌های طبیعی در حوزه آبخیزداری و شناخت کافی درباره برخی از عارضه‌های طبیعی، ایستگاه تحقیقاتی حوزه «معرف – زوجی» را راه اندازی کرده که در این خصوص بهترین ایستگاه در کشور را داریم.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان ادامه داد: منابع آب، خاک‌شناسی و آب و هوا مهم‌ترین کارکرد این ایستگاه‌ تحقیقاتی است و برای ارزیابی مناطق و بررسی توجیه اقتصادی طرح‌ها می‌توان از این ایستگاه تحقیقاتی بهره گرفت.

او با اشاره به اینکه راهکار‌های مختلفی برای کنترل فرسایش خاک وجود دارد که به کارگیری شیوه‌های مدیریتی درست نخستین گام برای کنترل این مشکل است ، گفت: استفاده از شیوه‌های مدیریتی در این عرصه خود نوعی فناوری نرم محسوب می‌شود.

این مسئول با اشاره به اینکه مهمترین موضوع برای کنترل و جلوگیری از فرسایش این است که باید حریق و آتش سوزی را به نقطه صفر رساند، ادامه داد: امسال میزان حریق و آتش سوزی عرصه‌های منابع طبیعی استان از کاهش چشمگیری برخوردار بوده و میزان محسوس کاهش این حریق‌ها درصد پذیر نیست.

او گفت: متوسط ۱۰ ساله حریق عرصه‌های منابع طبیعی سطح استان ۵۰۰ هکتار و در برخی سنوات ۷۰۰هکتار بود اما از سال ۹۶ با جلسات مختلف و همکاری اصحاب رسانه ها میزان حریق مراتع و عرصه‌های منابع طبیعی به مرور کاهش یافته و امسال تنها ۵ هکتار حریق و آتش سوزی در عرصه‌های منابع طبیعی سطح استان اتفاق افتاد.

او با بیان اینکه در خصوص منابع طبیعی استانی ویژه‌ای هستیم و نسبت به استان‌های دیگر از منابع طبیعی کمتری برخوردار هستیم افزود: به منظور اجرای ماده ۵۶ قانون حفاظت و بهره برداری و ماده ۲ قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و اراضی جنگلی و کاداستر اراضی ملی و دولتی در استان همدان اراضی ملی و مستثنیات مردم به طور ۱۰۰ درصد مشخص شده است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با بیان اینکه دولت در جهت اجرای این قانون در عرصه‌های ملی اقدام به صدور سند ثبتی تک برگی کرده است، افزود: تاکنون ۶ هزار برگ سند با همکاری ثبت و اسناد استان صادر شده است.

خزائی با اشاره به اینکه هدف از صدور این اسناد، مدیریت بر اراضی، استفاده بهینه از منابع آب و خاک و مشخص شدن مرز بین اراضی ملی و غیر ملی است، اضافه کرد: ۴۸ درصد از اراضی استان ملی و ۵۲ درصد غیر ملی هستند.

او بیان کرد: بر اساس آراء صادر شده در شعبه ویژه رسیدگی به اعتراضات مردم به نحوه اجرای مقررات ملی شدن اراضی بیش از ۹۲ هزار و ۵۶۰ هکتار به مستثنیات مردم در استان اضافه شده است.

خزایی ابراز داشت: بر اساس یافته‌های علوم خاک شناسی سال‌های زیادی طول می‌کشد تا یک سانتیمتر خاک تولید شود بنابراین باید برای حفظ آن تلاش زیادی صورت گیرد.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان افزود: توسعه زمین نیز بر اساس شرایط خاص زمین شناسی متفاوت است چرا که وجود سنگ‌های متعدد در لایه‌ها و پوسته خاک موجب شکل گیری خاک به شکل کنونی برای استفاده گیاهان به عنوان هرم نخست اکوسیستم، می‌شود.

خزائی ادامه داد: خاک در ایران تحت تاثیر شرایط اقلیمی است و  با توجه به قرار گرفتن این کشور در ناحیه خشک و نیمه خشک، حفاظت از آب و خاک از حساسیت ویژه‌ای برخوردار است.

این مسئول گفت: در مناطقی که شاهد ریزش باران به صورت رگباری هستیم از جمله نواحی خشک و نیمه خشک بیشتر در معرض فرسایش خاک قرار دارند بنابراین توجه به پوشش گیاهی برای حفاظت از خاک به ویژه در این نواحی ضروری است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان اظهار داشت: وضعیت پوشش گیاهی در مناطق جنوبی و شمالی همدان متفاوت بوده و با توجه به اهمیت پوشش حفاظتی خاک در بخش منابع طبیعی و کشاورزی عملیات‌های مختلف می‌تواند در حفظ خاک موثر واقع شود.

خزائی با بیان اینکه خاک زنده با پوشش مناسب در اختیار همه بهره‌برداران قرار دارد افزود: پوشش گیاهی خوبی از نظر مرتعی در منطقه الوند شهر همدان وجود دارد.

او گفت: در پوسته خاک همدان یک هزار و ۶۵۸ گونه گیاهی مشاهده شده و این استان از نظر تنوع گیاهی با ارزش نسبت به سایر استان‌ها پیشرو است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان اضافه کرد: خشکسالی‌های متعدد، نوع خاک و پوسته آن، فشار بیش از حد به سرزمین، چرای مفرط و بهره برداری بی‌رویه از منابع زیرزمینی موجب بروز آسیب جدی به خاک و تبدیل شدن بیش از ۱۹ هکتار اراضی منابع طبیعی به بیابان شده است.

او با بیان اینکه بر اساس مطالعات کارشناسان ۶۵ هزار هکتار از عرصه‌های استان همدان در معرض بیابانی شدن است، گفت: ۲۶ هزار هکتار از این عرصه‌ها در حوزه منابع طبیعی قرار دارد.

خزائی ادامه داد: بخشی از خاک در شکاف و درز سنگ‌های سطح زمین شکل گرفته است و حذف پوشش گیاهی موجب رانش و جابجایی سنگ‌ها و از بین رفتن تدریجی خاک می‌شود.

او بیان کرد: فرسایش خاک به میزان ۱۰ تن در هکتار طی یکسال امری طبیعی است چرا که در غیر این صورت امکان کشاورزی در دشت‌ها وجود نداشت.

خزائی تاکید کرد: همدان به واسطه پوشش گیاهی مناسب از نظر فرسایش خاک نسبت به سایر استان‌ها وضعیت مطلوبی دارد چرا که وسعت مراتع این استان یک درصد کشور است، اما سه درصد علوفه در همدان تولید می‌شود.

مدیر کل منابع طبیعی استان با اشاره به نقاط بحرانی استان در فرسایش آبی گفت: بیشترین میزان فرسایش خاک در شهرستان کبودرآهنگ است.

مدیرکل منابع طبیعی استان از اجرای عملیات آبخیزداری در ۳۳۴ هکتار از اراضی خبر داد و با بیان اینکه یک میلیون و ۱۰۰هکتار از اراضی استان همدان مستعد اجرای عملیات آبخیزداری است، اظهار داشت: از یک میلیون و ۱۰۰هزار هکتار اراضی مستعد اجرای عملیات آبخیزداری استان همدان تاکنون ۶۹۰هکتار آن مورد مطالعه قرار گرفته که از این میزان اراضی مورد مطالعه واقع شده در ۳۳۴هکتار از اراضی عملیات آبخیزداری انجام گرفته است.

او با اشاره به اینکه برای انجام طرح‌های آبخیزداری امسال استان همدان قول اختصاص ۷۰میلیارد تومان داده شده، افزود: از این میزان اعتبار تاکنون هشت میلیارد تومان اعتبار تخصیص یافته است.

خزایی با بیان اینکه امسال استان همدان دارای پنج طرح در حال اجرای آبخیزداری با اعتباری افزون بر هشت میلیارد تومان بوده که برخی از این طرح‌ها در حال اتمام هستند، گفت: هر هکتار اجرای عملیات آبخیزداری سالیانه ۲۷۰مترمکعب کنترل روان آب در بردارد که از این میزان روان آب ۸۱مترمکعب را استحصال آب انجام می‌دهیم و علاوه بر آن با جلوگیری از بروز سیلاب از فرسایش خاک هم پیشگیری خواهد شد.

او بابیان اینکه عملیات آبخیزداری و جنگل کاری در سد‌های همدان ابراز داشت: در مدت ۲ سال گذشته ۵۰۰ هکتار جنگل‌کاری مصنوعی در نقاط مختلف این شهرستان همچون سد کلان ملایر، سد سنجوردر حوزه درگزین اجرا شد.

او ضمن اشاره به نقش مهم و موثر اجرای طرح‌های آبخیزداری در کنترل روان آب و سیلاب و جلوگیری از فرسایش خاک، گفت: ۲۴ هزار سازه کوچک و بزرگ آبخیزداری در اراضی این استان تاکنون ایجاد شده است.

خزایی افزود: اجرای طرح‌های آبخیزداری در سرشاخه دشت‌های بحرانی استان سبب افزایش نفوذ آب و افزایش ذخیره آبخوان‌ها و آب‌های زیر زمینی می‌شود.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان گفت: همچنین در کنار اجرای طرح‌های آبخیزداری، کنترل برداشت آب از آبخوان‌ها با مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتور بر روی چاه ها، اصلاح الگوی مصرف آب شهری و اصلاح الگوی کشت از افت یک باره آب موجود در آبخوان جلوگیری می‌کند.

خزایی با بیان اینکه یکی از راه‌های اساسی برای کاهش تخریب و تحلیل منابع طبیعی و جلوگیری از فرسایش خاک  فرهنگ‌سازی از سوی رسانه‌ها ومشارکت جوامع محلی است، یادآور شد: در این خصوص با بهره مندی از کارشناسان تحلیل گر دانشگاه بوعلی آموزش ترویجی انجام شده است.

او با اشاره به اثر بخشی طرح‌ها با مدیریت جامع حوزه آبخیز و توانمند سازی جوامع محلی افزود: هیچ وقت در هیچ جای دنیا عملیات آبخیزداری تمام نمی‌شود و این طرح‌ها تحت تاثیر، تغییر اقلیم وطرح‌های عمرانی قرار می‌گیرند.

به گفته او برای آن که این طرح‌ها به اهداف خود برسند به مدیریت جامع حوزه آب خیز نیاز است، یعنی هر آن چه در حوزه آبخیز (از کشاورزی گرفته تا طرح‌های صنعتی) انجام می‌شود، ابتدا باید با اهداف توسعه پایدار سنجیده شود نه برداشت‌های موقت و مخرب.

خزایی گفت: جلوگیری از فرسایش خاک و حفاظت از آن جزو کار‌های سازمان جهاد کشاورزی است.

به گفته یکی از کشاورزان همدانی کشاورزان باید نحوه درست کشت و زراعت را یاد بگیرند وکمتر زمین را شخم بزنند و باید از علف‌های حاشیه زمین نیز مراقبت کرد.

رنجبر در خصوص اینکه چرا کشاورزان زمین را شخم می‌زنند می‌گوید: شخم زدن زمین کشاورزی یکی از مهم‌ترین کار‌ها و اقداماتی است که می‌توان قبل، حین و بعد از کشاورزی انجام داد در واقع با این کار خاک را می‌توانیم آماده‌تر کنیم تا محصولات سالم‌تری داشته باشیم.

او گفت: اما اگر بخواهیم شخم اولیه را انجام بدهیم باید هنگامی که گیاهان تازه کاشته شده‌اند، از ابزار‌هایی نظیر گاوآهن کمک بگیریم و سطح روی خاک را جا به جا کنیم. با این کار خاک بسیار حاصلخیز‌تر خواهد شد و از آسیب رسیدن به محصولات نیز جلوگیری می‌شود البته بعد از برداشت محصول هم می‌شود این کار را انجام داد، اما باید از دستگاه شخم کمک گرفت و محصولات قبلی که بر روی خاک به جای مانده‌اند را به طور کامل جمع‌آوری کرد.

او گفت: شخم زدن زمین بعد از کاشته شدن محصولات نیز می‌تواند به رشد گیاه کمک کند همچنین در جلوگیری از فرسایش خاک هم بی تاثیر نیست.

این کشاورز همدانی به عوامل موثر در فرسایش خاک اشاره می کند و می‌گوید: بنده حدود ۱۵ سال است که کشاورزی می‌کنم و کشت‌های گوناگونی را تجربه کرده ام باید بگویم وضعیت بارندگی می‌تواند روی فرسایش خاک تاثیرگذار باشد مثلا شدت بارش، قطرات باران، انرژی جنبشی باران از جمله عواملی هستند که در فرسودگی خاک تاثیر گذارند.

رنجبر که خود تحصیل کرده رشته کشاورزی است می گوید: از منظر وضعیت خاکی هم باید بگویم نوع کانی‌های خاک باعث می‌شود آب بیشتر به خاک نفوذ پیدا کند و بیشترین تاثیر فرسودگی بر خاک را بگذارد.

او با اشاره به اینکه هوازدگی شیمیایی تاثیر بسزایی روی خاک می‌گذارد افزود: باد به تنهایی قادر نیست باعث افزایش خاک شود بلکه اگر با ذرات شن یا خاک ترکیب شود ساییدگی در صخره‌ها ایجاد می‌شود.

رنجبر می گوید: از عوامل دیگر تاثیرگذار بر فرسودگی خاک می‌توان به تغییرات دما و موجودات زنده اشاره کرد.

با معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی همدان هم گفت و گویی انجام شد.

شهرام پرورش با اشاره سهم تامین منابع غذایی کشور از سوی این استان گفت: ۸/۳ درصد از تولیدات کشاورزی کشور مربوط به استان همدان است و ۲/۳ درصد ارزش افزوده بخش کشاورزی کشور است.

او مجموعه تولیدات کشاورزی استان را ۵ میلیون تن اعلام کرد وافزود: مجموعه تولیدات کشاورزی کشور ۱۱۲ میلیون تن است.

پرورش با اشاره به تاثیرآبیاری سنتی در فرسایش خاک گفت: فرسایش خاک از بالادست و انتقال آن به پایین مزرعه سبب تغییرات کیفی در خاک مزرعه و باعث هدر رفت آب و شستن عناصر از محیط ریشه به پایین‌تر می‌شود همچنین سبب کوبیدگی و تراکم خاک و مصرف حجم زیاد آب می‌شود.

معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی استان همدان در خصوص تاثیرکشت گیاهان دارویی در فرسایش خاک را هم اینگونه پاسخ داد: کشت گیاهان دارویی همانند سایر کشت‌ها باعث جلوگیری از هدر رفت آب و نفوذ پذیری بیشتر آب درزمین و همچنین فرسایش خاک می‌شود.

پرورش همچنین به تاثیر توسعه باغات در اراضی شیب دار و اثر آن در فرسایش خاک هم اشاره کرد و گفت: توسعه باغات در اراضی شیبدار از طریق سامانه‌های آبگیر (هلالی-تراس و…) و کاشت نهال با جمع آوری آب باران در حوزه سامانه و جلوگیری از هدر رفت آب و روان آب مانع از فرسایش خاک می‌شود.

او با اشاره به اقدامات جهاد کشاورزی در خصوص جلوگیری از فرسایش خاک افزود: اجرای کشاورزی حفاظتی در سطح ۱۱۰ هزار هکتار از طریق جایگزینی گاوآهن قلمی و ادوات کشاورزی حفاظتی به تعداد ۲۰۲۰ دستگاه به جای گاو آهن برگردان دار- کشت مستقیم محصولات زراعی بدون برگرداندن خاک با استفاده از ۹۱ دستگاه کشت مستقیم به جای ادوات کارنده مرسوم، ترویج کشت محصولاتی مانند حبوبات، علوفه و دانه‌های روغنی در اراضی آیش با توجه به اینکه بیشترین فرسایش در دیمزار‌ها دراراضی آیش اتفاق می‌افتد از جمله این اقدامات بوده است.

این مسئول با بیان اینکه سوزاندن کاه و کلش و عاری بودن سطح خاک از پوشش گیاهی و بقایا منجر به فرسایش بادی و آبی شده و در بلند مدت اثرات بسیار مخربی بر خاک دارد، گفت: با اجرای کشاورزی حفاظتی و باقی ماندن حد اقل ۳۰ درصد از بقایای کاه و کلش از اصول کشاورزی حفاظتی سبب جلوگیری از فرسایش خاک خواهد شد.

او افزود: حفظ خاک برای تامین امنیت غذایی کشور از اهمیت بالایی برخوردار است و در دنیا بیش از هرچیز به موضوع حفاظت از منابع پایه همچون خاک، آب و هوا پرداخته می‌شود، زیرا مطالعات نشان می‌دهد که سرعت فرسایش، آلودگی و تخریب خاک سریع‌تر از تجدید آن است.

معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی استان همدان با بیان اینکه فرسایش خاک در امنیت غذایی نقش بسزایی دارد چرا که فرسایش خاک با کم کردن عمق خاک حاصلخیز موجب کاهش عملکرد و در نهایت تولید محصولات زراعی شد، گفت: این کاهش تولید محصولات کشاورزی در نهایت سبب کاهش تولید غذا در کشور شده ودر صورت واردات نیز مقدار زیادی ارز از کشور خارج خواهد شد.

پرورش در پاسخ به این سوال که چه نوع کشتی در کشاورزی سبب جلوگیری از فرسایش خاک می‌شود؟ افزود: در اراضی آیش یا کاشت محصولات علوفه ای، دانه‌های روغنی و حبوبات علاوه بر افزایش درآمد کشاورزان موجب کاهش فرسایش شده، همچنین کشت گیاهان مرتعی و دارویی در اراضی شیبدار که در معرض فرسایش شدیدتری هستند به صورت عمود بر شیب اراضی موجب کاهش چشمگیر فرسایش می‌ شوند.

او با اشاره به تاثیر آبیاری قطره ای در جلوگیری از فرسایش خاک گفت: انتخاب روش‌هایی مانند آبیاری سطحی و قدیمی مخصوصاً در زمین‌های شیب‌دار باعث فرسایش خاک می‌شوند و سیستم‌های نوین آبیاری مانند آبیاری بارانی، قطره‌ای و زیرسطحی می‌تواند باعث صرفه‌جویی در مصرف آب و جلوگیری از فرسایش خاک گردد.

پرورش افزود: در روش آبیاری  قطره ای آب به راحتی در اختیار درخت قرار می گیرد  اما در شیوه های سنتی از مسیر طولانی عبور می‌کند که باعث فرسایش خاک  می شود.

خاک یکی از منابع اصلی جهت رشد گیاهان و تولید مواد غذایی است و امروزه افزایش تولید مواد غذایی و استفاده‌ درست از منابع جهت تولید در سرتاسر جهان در اولویت قرار دارد بنابراین محافظت از خاک و جلوگیری از فرسایش آن از اهمیت بالایی برخوردار است.حفاظت از خاک یکی از عناصر اصلی تامین غذا محسوب می شود که باید به مطالبه ای عمومی تبدیل شود تا این موجود زنده از بودن روی دور تند فرسایش پیاده شود و آینده زندگی این استان  که  قطب تولید کشاورزی کشور است ، تهدید نشود.

گزارش از زهرا جعفرپور ایروانی